Бесағаш ноғайлары
Қазақ ұлтының құрамында жүзге жатпайтын қожа, ноғай-қазақ, бесағаш ноғайлары, төре, төлеңгіт сияқты топтар бар. Бұл субэтникалық топтардың қалыптасуы әр түрлі тарихи оқиғаларың барысында түзіліп, уақыт өте келе қазақ ұлтының құрамына сіңіп кеткендігі тарихтан белгілі.
Ноғай Ордасындағы ХVІІ ғасыр мен ХVІІІ ғасырдың басындағы тарихи оқиғалардың әсерінен ноғайлардың әр түрлі аймақтарға қоныс аудару әрекеттері орын алды. Осы тұста ноғайлардың бір бөлігінің қазақ жеріне қоныс аударып келгендігіне ерекше тоқталып өтуге болады. Тарихи тұрғыдан алғанда ноғай мен қазақтың бір-біріне жақын халықтар екендігі белгілі. Ноғайлар өз мемлекеттілігі қалыптасқан тұста қазақ елімен тығыз қарым-қатынаста болған. Ноғайлар Ұлы Түркі даласын еркін жайлап, мемлекеттіліктің өзіндік үлгісін қалыптастырып, кең далада салтанат құрған. Атағы әлемге жайылған ноғайлы елі кейін келе ұлттық кескін-келбетінен, рухынан айырылып, тарихы табанға тапталып, отаршылдардың опасыз саясатының опығын жегені жүрекке ауыр тиеді және бұл тарихтан жасырып қоя алмайтын ащы шындық.
Шынтуайтына келгенде қазаққа ең жақын ноғай екендігі көзі қарақты, тарихтан айтары бар азаматтарға белгілі жайт. Қазақ пен ноғай халқы діні мен ділі біртұтас ағайын халық. Ноғай халқының өлең, жырлары қазақ ауыз әдебиетімен үндес, түбірлес. Бұл қазақ пен ноғай халықтарының туыстығын, Алтын Орда дәуірінен бастап бірнеше ғасыр біртұтас мемлекеттік бірлестік құрамында өмір кешкенін, этникалық негізі ұқсастығын көрсетеді. Шоқан Уалиханов ноғай мен қазақты туысқан халықтар деп сипаттаған. Ал Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде «Негізгі жері Еділ мен Жайық арасындағы Ноғай ордасы болған тайпалар Қазақстанның батыс аймағында қазақ жұртын қалыптастырудың күрделі этникалық үрдісіне атсалысты» -деп қос халықтың этникалық жақындығын көрсетіп өтеді. «Осыдан үш ғасыр бұрын қазақ пен ноғай халықтарының түрі мен тамыры да, сыры мен сыбдыры да бір болғаны белгілі. Сондықтан да олардың кескін-келбеттері мен мінез-құлықтары да, әдет-ғұрыптары мен тұрмыстары да, ішкен астары мен киген киімдері де, тіпті сөйлеген сөздерінде де айырма жоқ еді » - деп жазды ноғай жазушысы Сүйін Қапаев. Ал, Сәкен Сейфуллин 1931 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиеті» атты монографиясында «Барар жерің Балқан тау, о да біздің барған тау» деп осы айтылған жерлердің бәрін де қазақ болған рулар¬дың бабалары көрген. Қалың түрік, қалың ноғайлы елі болып мекен де қылған. «Ат баспаймын деген жерін үш басады» деп бастап, ноғайлыдан бөлініп, «қазақ» болғаннан кейін де, қазақтардың қайтадан бұрынғы түп ноғайлыларына кеткендері де болған. Мәселен, Ақназар ханның баласы Ахметгерей бастап, Кубаньға кеткен қазақтар, тағы басқалар. Өйткені ноғайлы мен қазақтың айырмасы жоқ. Ноғайлы бұрын тек бөлек-бөлек рула¬рының аттарымен жүріп, Ноғай ханның тұсынан бері жалпы ноғайлы болған. Қазақ елі – ноғайлыдан бөлініп шыққан бұтақ. Бөлінгенде, түпкі ноғайлыдан әр кезде, бертін-бертін көп бөлініп шығып келіп қазақ болған. Бертінгі кездерде келіп қазақ болғандардың «ноғай», «ноғайлы» деген аттары әлі қалған жоқ. Кіші жүз бөкейлік қазақтарында, әлі де ноғай аттарын қалдырмай жүрген ауылдар бар. Шу өзенін қыстайтын елдердің ішінде — «ноғайлы» деген ауылдар бар» деп жазған. [9] Елімізге белгілі тарихшы ғалым Бүркітбай Аяған қос халықтың жақындығына байланысты «ноғай мен қазақ егіз халық» - деп лайықты атап жүр. Құрбанғали Халидұлының Құдабай ақыннан жазып алған жырында: Тегінде, ноғай, қазақ түбіміз бір, Ертіс, Оралды қылған дүбір. Орманбет хан ордадан шыққан күнде, Асан ата қайғырып айтыпты жыр, - деп ноғай мен қазақтың бөлінген тұсынан сыр шертеді. Қазіргі ноғайларда сақталған Асан Қайғының шығармаларының ішінен «Теңіз бастан былғанды, толқымай тез тынса игі. Тел құлындар адасты, енесін тез тапса игі.Тең құрбыдан айырылдық, тентіретпей қосса игі» - деген жолдар бар. Кезінде бір халық болған қос жұрттың бөлінуі Асан Қайғының «Ел айырылған» шығармасында көрініс тапқан. Қожаберген жыраудың: Өкпе айттық қиын күнде мұсылманға, Iшiнде мұсылманның туысқанға. Ноғайдан басқалары болысқан жоқ, Қалмақпен үш жүз жылдай соғысқанда –деген жыр жолдарынан қазақ пен ноғайдың сыртқы жауға да бірігіп күрескеніне көз жеткіземіз.
Егіз жұрттың көптеген аңыз-әңгімесі, ертегі мен дастандары, эпостық және тұрмыс-салт жырлары өзара үндесіп тұрады. Ноғайлы атанған дәуірден қалған егіз халықтың ортақ рухани дүниесі, баға жетпес құнды мұрасы саналатын «Жиренше шешен», «Ер Төстік» ертегісі, «Алдар көсе» аңызы, сондай-ақ, «Алпамыс», «Қобыланды», «Қамбар», «Ер Тарғын», «Ер Қосай», «Ер Сайын», «Едіге», «Ер Жабай», «Ер Шора», «Орақ-Мамай», «Қырымның қырық батыры», «Қарасай Қазы», «Ер Көкше» эпостық жырлары осының айқын дәлелі. Асан Қайғы, Сыпыра жырау, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет, Қазтуған жырауларда қос жұртқа ортақ тұлғалар. «Ақсақ құлан», «Жошы ханның жортуылы», «Әмір ақсақ», «Қамбар күйі», «Ел айырылған», «Сағыныш» сияқты күйлері ноғайлы дәуірінің музыкалық мұрасы. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Төлеген мен Қыз Жібек» жырлары ноғай да сақталған. Сонымен қатар домбыра тек қазақ пен ноғайда ғана бар екенін де атап өтуге болады. Алтын Орданың тікелей мұрагерлерінің бірі саналатын ноғайлы тарихын білмей, түркінің ортақ тарихына қарай аттап өту әсте мүмкін емес.
Осындай туысқандық жақындық ноғайлардың қазақ ішіне қоныс аударып келуіне, тез сіңіп кетуіне оң ықпал еткен.
Бесағаш ноғайлары туралы осы уақытқа дейін бірде бір ғылыми зерттеу немесе ғылыми мақала жарық көрген емес. Бесағаш ноғайлары ғалымдар тарапынан толық зерттеуді қажет ететін бүгінгі күннің тың тақырыбы болып отыр. Жамбыл облысындағы «бесағаш ноғайларын» Батыс Қазақстандағы «ноғай-қазақ» тобынан бөлек алып, қарастыруымыздың өзіндік ерекшелігі бар. Ноғай-қазақтардың құрамындағы ру топтары бесағаштық ноғайлардың арасында кездеспейді. Бесағаштық ноғайлар ноғайдың басқа руларының атауын сақтаған.
Бесағаш ноғайлары Жамбыл облысының Жамбыл ауданына қарасты Бесағаш ауылын мекен етеді. Бұл жердегі ноғайлар Әулиеата жеріне 1774 жылдары келіп қоныстанады. Бесағашқа алғаш болып Астрахандық Ахмет атты ноғай байының баласы Сәбит Ахметұлы бастаған бір топ ноғайлар келген. Ахмет Астрахан мен Қазан арасында саудагерлікпен айналысады. Оның баласы Сәбит Қазан қаласында әскери білім алып, офицер шеніне дейін көтеріледі. Ахмет өз баласының атын Асан қайғының әкесі Сәбиттің құрметіне арнап Сәбит деп атайды. Кейіннен Ресей патшайымы ІІ Екатеринаның ноғайларға қарсы геноцитінде Сәбит Ахметұлы өз ұлтының жағына өтіп, көзқарасы үшін ата-қонысын тастап кетуге тура келген. Әкесі оны қазақ жеріндегі досы Балпық биге бір топ ноғайлармен бірге жібереді. Алғашында Алматы, кейіннен Әулиеатаға Сәбит бастаған ноғайлардың көш басы келіп тұрақтайды.[5] Кеңес үкіметі тұсында мұндағы ноғайларды татармен шатастырып, татар деп атағандарда болды. Бұл ноғай мен татарды бір ұлт деп қате ойлаған ойдан туындаса керек. Жамбыл облысының Тілдерді дамыту басқармасының қолдауымен 2007 жылы жарық көрген «Жамбыл облысының топонимикалық атауларының анықтамалығында» Бесағаш ауылына берілген сипаттамада «ноғайлардың келіп қоныстануымен ауыл Бесағаш деп аталған» - деген тұжырым жасалған. [6]
Бесағаш ноғайлары жеті топқа бөлінеді. Олар: Байноғай (Сабаз, ас), Бесмолда, Жетіген, Ахмет, Молда, Қалпе, Халит, Хасен. Бұл жердегі ноғайлар Бесағаш ауылының атауымен «бесағаш ноғайлары» деген атқа ие болып отыр. Патшалық кезеңде Оңтүстік Қазақстан, Солтүстік Қырғызстан мен Өзбекстан аймағына кеңінен аты шыққан сол кезеңнің ең бай саудагері, айналымында 40 мың қой айдаған Ескендір Сәбитұлы бесағаштық ноғай болатын. Ол Байзақ датқаның сенімді серіктерінің бірі болған. Әулиеатада мешіт, мектеп, медресе, аурухананы өз қаражатына салдырған. Ол 1909 жылы дүниеден қайтқан. Кеңестер үкіметі орнағаннан кейін оның дүние-мүлкі тәркіленіп, ұрпақтары шетке қашқан. Бесағаш ноғайларының кейбірі ұжымдастыру мен сталиндік зұлмат жылдарында қырғыз бен өзбек асып кеткен. Қырғызстандағы бесағаштық ноғайлар бүгінгі күні өздерін қырғыз, ал Өзбекстандағы бесағаштық ноғайлар өздерін өзбек санаса, бесағаштың өзінде тұрғандарынан ұлтын сұрасаңда, руын сұрсаңда ноғаймыз, енді бірі қазақпыз деп жауап береді. Құжаттарда қазақ болып жазылған. Бесағаштық ноғайлар Ноғай Ордасының құрамынан шыққан кешегінің ұрпақтары. 250 жылға жуық уақыт бойы бесағаш ноғайлары қазақ жерінде тұрып, қазақ пен құдандалы болып, төскейда малы, төсекте басы қосылып, тілдік, діндік, рухани байланысы жағынан бір болғаннан кейін қазақ ішіне сіңіп кеткен. Антропологиялық жағынан сары ноғайды да, қара ноғайды да осы арадан кездестіруге болады. 1774 жылы Әулиеата жеріне келіп қоныстанғанда ноғайлар 40 шаңырақ болған. Мұрағат құжаттарында 1943-1945 жылдары бесағаштағы ноғайлар 630 адамды құраған. [7] Ал 1974 жылы 1000 адам болса, бүгінгі күні бесағаштық ноғайлардың саны 2000 адамнан асады. Бесағашқа ноғайлардың дәл қай жерден келгенін ауыл ақсақалдары нақты мына жер деп атай алмайды. Ноғайлар бұл жерге келгенде өздерінің қай жердің ноғайлары екендіктерін құпия ұстаған. Орыстардың қуғынан қаймыққан болуы керек. Оны олар өздерінің хан тұқымынан шыққандығын, сондықтан да көп қуғынға ұшырағандықтарымен байланыстырады. Бүгінгі көзі бар қариялар бесағаштық ноғайлар Астраханнан шыққан десе, енді бірі Бұзылық деген жерден шыққандарын айтып отырады.