Шежіре

Шежіре Шежіре деген кітапты бұл күнге дейін ата – бабалардың аттарын тізіп жазған кітап деп үғынып келдік. Шежіреге жүйрік кісі деп жүрген кісілерді сұрастыра бастасаң ата – бабалардың аттарын жаттаған кісі, шежіре кітабы дегеніміз де әлгі аттарды тізіп жазған кағаз болып шығатын еді. Енді бұдан былай кісінің аттарын тізіп жазған кітапты шежіре демей лайықты мағынада жазылған кітапты шежіре деп ұғынуымыз тиіс. Шежіре деп: бұрынғы кісілердің хал – жайын, тіршілік – тұрмысын айтып, жиылып тіршілік сөйлеген ғылымды айтады. Еркіндік таңы атып, заман түзелген соң жалпы ғылымға жабысуға бет қойдық. Сол жабысқан ғылымымыздың бірі әрине шежіре, бізде басқа оқу құралы жоқ болғаны сияқты, өз тілімізде жазылған шежіре кітаптары жоқ. Енді жоқ деп қана жата бермей бар қылу жағын қарастырарлық уақыт жетті. Бұл сөзден біздің алдымызға төмендегі сауал қойылмақ: шежіре (тарих) анық ғылым ба? Ғылым болса пайдасы тиерлік ғылым ба? Қай тәртіппен жазылады? Міне, осы үлкен сауалдарға жауап беріп тарих пен жалпы жұртты таныстыру ғылым иелерінің борышы деп білеміз.

Бұл сауалдар өздігінен басқа қойылмаған: шежірені ғылым емес, пайдасы жоқ деп тартысушылар да көп, бұл сөзді айтушылардың үлкен дәлелі мынау: ғылым болған пәннің ережесі болуға тиіс. Ереже мәңгі, жалпы әлі сол нәрсенің табиғатынан шығуы керек. Мысалы, екі ауылдың арасындағы ең жақын жол түзу жол: бұл анық ереже қашан болса да, қандай жерде болса да, тура келеді, әм жолдың табиғатынан шыққан. Шежіреде бұл секілді бір де ереже жоқ дейді. Ғылым деушілердің дәлелі мынау: шежіреде ереже бар. Жиылып тіршілік етуге керекті ережелерің бәрі де осы шежіреден тұрады. Өтірік хикаяларды көрсетіп отырған шежіре әрине ғылым емес. Оның үстіне шежіренің сүйенген ғылымдары күшті. Сондықтан шежіре қатардағы ғылым дейді. Біз де осы соңғылардың сөзін дәлелді тауып, шежіре пайдалы ғылымдардың бірі деп атаймыз.

Шежіре баяндаған оқиғаларымен мінезге үлгі, ғұмырға жоба беред. Бұл беретін жобалары мынау: шежіре алдымен адам баласының басынан кешкен оқиғаларының куәсі. Бір ұлт төменгі сатыдан өзгемен терезесі тең болған сатыға қалай жетті, қалай озды? Төмен болған уақытта адамдарының мінезі қандай еді, ілгері басқанда қандай, мінезі қандай, қандай жол табумен ілгерледі, төмендегенде қай жақсы мінезінен айырылғанда төмендеді? Бұрынғы болған адамдардың адамшылықты сүюі қандай, сүю жолында қажымаған қайраты, сіңірген еңбегі қандай? Мұның бәрі әр ісі әрбір ұлттың ұлттығын сақтауына, бір ісі әрбір адамның адамшылығын берік ұстауына үлкен сабақ, үлкен үлгі, шежіре үлкен пайдалы ғылым. Жалғыз – ақ шежіреде оқиғалар анық жазылған, туралықтан таймаған кітап болу керек. Бір мақсатқа қызмет қылдыру ниеті мен шындық жолдан шығып, қиастан жазылған шежіре ғылым емес.