БОЛЫС

Болыс, болыстық басқарма Ресей империясының қазақ даласын отарлау үшін енгізген, жергілікті халықты билеп-төстеуге арналған әкімшілік басқару органы. Бастапқы кезде рулық негізде құрылған. “Сібір қазақтары туралы жарғыға” (1822) сәйкес Ресеймен шекаралас және шекараға таяу орналасқан Орта жүз қазақтарының қоныстары ауылға, болысқа және округке бөлінді. Округтерді сұлтандар биледі. Бір округтің құрамында 20 шақты Болыс болған. Кейбір Болыстар рулық негізде емес, тұрғындардың шаруашылық жүргізу дағдыларына, терр. ерекшеліктерге орай ұйымдастырылды. “Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы уақытша ереже” (1868) бойынша қазақ даласында облыс, уезд, болыс, ауыл сияқты жаңа сипаттағы әкімш. бөліктер пайда болды. Қазақстанның батыс, шығыс аймақтарында да жаппай Болыстар құрылып, олардың қарауындағы түтін (отбасы) саны 1000-нан 2000 үйге дейін жетті. Бұл әкімш. органдар қазақ даласындағы дәстүрлі басқару жүйесін қиратып, ғасырлар бойы қалыптасқан әкімш. билік иерархиясын ығыстырып шығара бастады: сол арқылы отарлау саясатын өктемдікпен жүргізіп, тұрғын халықтың өзіне тән табиғи еркін шектеп, ұлттық мүдделерін ықтиярсыз тұншықтырудың құралына айналды. Мысалы, “Сібір қазақтары туралы жарғының” (немесе “Сперанский жарғысының”) 8-бабында әкімш. бөліктердің жері тиесілі түрде шектелетіндігі, жергілікті басшылардың келісімінсіз тұрғындардың көшіп-қонып жүруіне рұқсат етілмейтіндігі атап көрсетілді. “Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы ережеге” (1891) сәйкес Болыстар тек көршілес ауылдардан құрылып, әкімш.-шаруашылық бөлікке айналды. Болыс 1917 жылға дейін сақталды, Қазан төңкерісінен кейін жаңа әкімш. жүйе негізінде қайта құрылып, 1925 жылға дейін өзгерген жоқ;

1. қызметтік лауазым, әкімш.-терр. бөліктің басқарушысы. Ол екі сатылы сайлауда (50 үйден 1 сайлаушы қатысатын) ұсынылып, елубасылардың съезінде 3 жыл мерзімге сайланған, оларды әскери губернатор бекітіп отырған. Бірақ, жергілікті халықты басқарудың сайланбалы негізі берік болған жоқ. Себебі, 1891 жылғы Ережеге сәйкес генерал-губернаторларға жаңадан сайлау өткізу құқы берілгендіктен, олар Болыстық лауазымға ел ішіне беделді адамдардан гөрі империялық мүддеге берілген, “шаш ал десе, бас алатындай” мансапқұмар пенделерді өткізуге тырысты. Өйткені, Болыс басқарушылары өз қарамағындағы территорияда әкімш.-полициялық билік жүргізіп, патша үкіметінің жарлықтары мен сот үкімдерінің орындалуын қадағалады, ауылдарға жайылымдық, шабындық жерлер бөліп беру, жер дауы — жесір дауын шешу, салық салу және оны жинау мәселелерін шешіп отырды. Сондықтан әр ру-тайпа Болыстыққа өз адамын өткізу үшін жанталасты. Қалыптасқан моральдік-құқықтық принциптер бұрмаланып, ел ішінде жік түсті, парақорлық, мансапқорлық, озбырлық жайлады. Болыстық қызмет лауазымы Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы әкімш.-саяси өзгерістерге байланысты

жойылды.